امیرالمومنین لقب اختصاصی حضرت علی علیه السّلام

جامع ترین متن امام علی شناسی زیارت حضرت امیرالمؤمنین (ع) در روز عید غدیر است. این سلسله مقالات در پی «امام علی شناسی» در شعاع این زیارت است. اینک شرح فرازهایی دیگر از این زیارت بلند.

السلام علیک یا امیرالمؤمنین(ع)

سلام و درود بر حضرتت ای امیرمؤمنان(ع)

امیرالمومنین

امیرالمؤمنین لقب اختصاصی حضرت مولی علی(ع) و فقط از آنِ اوست. نه کسی قبل از او و نه کسی بعد از او مجاز به این لقب نیست. این لقب را خداوند برای او برگزیده است. در روایتی از قول جابر نقل شده است که از امام باقر(ع) پرسیدم: «لم سمّی امیرالمؤمنین؟: چرا امیرالمؤمنین(ع) به این نام نامیده شد؟ قال الله سماه؛[1] حضرت فرمود خدا این لقب را به او داد.»

و پیامبر اکرم(ص) مکرّر ایشان را به این لقب خواندند.[2] این لقب اختصاصی اوست و خداوند اجازه نداده بر غیر او اطلاق شد.«فما سمیت بهذا احداً قبله و لاسمّی بهذا احداً بعده… ؛[3] هیچ کس را قبل از او به این لقب ننامیدم و هیچ کس را بعد از او به این لقب نخواهم نامید.»

در روایتی آمده است که شخصی وارد بر امام صادق(ع) شد و به حضرت چنین سلام کرد: «السلام علیک یا امیرالمؤمنین!» امام صادق ایستاد و فرمود: «آرام! این اسمی است که جز زیبنده امیرمؤمنان(ع) نیست. خداوند این لقب را به او داده و هیچ کس دیگری را به این لقب نخوانده است.» راوی پرسید: «آخرین حجت الهی به چه نامی خوانده می شود؟» حضرت فرمود: «السلام علیک یا بقیه الله! السلام علیک یابن رسول الله!»[4]

و این که در بعضی از متون تاریخی از زبان برخی از امامان آمده که خلیفه جور را «امیرالمؤمنین» نامیده اند یا جعلی است و راوی درباری از پیش خود گفته است و یا امام تقیه کرده است.

این لقب که مدال افتخار امیرمؤمنان علی(ع) است بیانگر یک واقعیت بیرونی است، زیرا ایشان در قله ایمان قرار دارد و ارزش های والای وجودی امیرمؤمنان (ع) ایشان را زیبنده این لقب شایسته ساخته است.

سیدالوصیین: برترین وصی

او آقای اوصیاست. از روایات استفاده می شود که هر پیامبری وصی و وارثی داشته است.[5] وصی جناب آدم(ع) «شیث»، هدیه خداوند به جناب آدم بوده است.[6] وصی جناب نوح(ع) «سام» بود که ایشان میراث علم و نبوت را برای او باقی گذاشت.[7] وصی جناب موسی(ع) «یوشع بن نون» بود.[8] وصی جناب عیسی (ع) «شمعون بن حمون صفا» بود.[9]

بنابراین، این یک رویه ثابت و منش انبیای الهی بوده است که برای آینده برنامه ریزی داشته باشند و بدیهی است پیامبری که دین او خاتم ادیان است و او خاتم النبیین (ص) است، به فکر وصی باشد و چه کسی برای وصایت آن پیامبر بزرگ شایسته تر از امیرمؤمنان، علی بن ابی طالب(ع)؟ پیامبر گرامی فرمودند: «وصیی علی بن ابی طالب؛[10] وصی من علی بن ابی طالب(ع) است.» این وصایت گزینه خداوند بوده است. درخواست نبی اکرم(ص) بود که امیرالمؤمنین علی(ع) وصی ایشان باشد و خداوند هم پذیرفت.[11]

او بهترین اوصیاست.[12] همچنانکه پیامبر(ص) سیدالانبیا، یعنی آقای انبیاء هستند؛ حضرت مولی علی(ع) نیز سید و آقای اوصیاست.[13] لذا همان گونه که باید از پیامبر(ص) اطاعت کرد، باید مطیع وصی هم بود. حضرت امام صادق(ع) فرمود: «اشرک بین الاوصیاء و الرسل فی الطاعه؛»[14] همان گونه که باید از رسولان اطاعت کرد، باید از اوصیا هم اطاعت کرد.

میراث دار علم انبیاء

«و وارث علم النبیین، وارث علم انبیا. همه دانش و علوم پیامبران به امیرالمؤمنین علی(ع) به ارث رسیده است.»ارث مالی است که از دیگری به انسان می رسد. اینجا سخن از ارث علم است. هر آنچه انبیای خداوند داشتند به حضرت مولی علی (ع) رسید. حضرت فرمود: «سلونی عن اسرار الغیب فانی وارث علوم الانبیاء و المرسلین[15]: از اسرار غیب از من بپرسید که من وارث علوم انبیا و فرستادگان خدایم.»

همین ارث را حضرت امیرمؤمنان علی(ع) از پیامبر اکرم(ص) دارد و حضرت فرمودند: «… وَ هُوَ وَلِی الأَمرِ بَعدِی وَ وَارِثُ عِلمِی وَ حِکمَتِی وَ سِرِّی وَ عَلَانِیَتِی وَ مَا ورثه النبیّونَ قبلی؛[16] علی وارث علم و حکمت و سرّ و آشکار من و هرآن چیزی است که از پیامبران قبلی (ع) به من به ارث رسیده است.»

امام علی(ع) ولی خدا

«و ولی رب العالمین: او ولی پروردگار عالم است.» ولایت معانی گسترده دارد، ولی در این جمله سخن از ولایت ویژه خداوند به امیرمؤمنان علی(ع) است. در اینجا معنای «ولی رب العالمین» را در تفسیر اولیا می بینیم. وقتی خداوند می خواهد که ما به نظاره ولی واقعی حق بنشینیم، می فرماید به علی بنگرید. «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَلا هُمْ یحزَنُون[17]: آگاه باشید که قطعاً بر اولیای خدا نه ترسی است ونه اندوهی.

سیمای اولیای خدا در کلام پیامبر(ص) و مولا علی (ع):

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «… إنَّ أولیاءَ اللّه سَکتوا فکانَ سُکوتُهُم ذِکرا، و نَظَرُوا فکانَ نَظَرُهُم عِبرَةً، و نَطَقُوا فکانَ نطقُهُم حکمَةً وَ مَشّوا فَکانَ مَشیَهُم بَینَ الناسَ برِکَه… ؛[18] همانا دوستان خدا وقتی خاموشی می گزینند سکوتشان ذکر است و آنگاه که می نگرند نگاهشان عبرت است و آنگاه که سخن می گویند سخنشان حکمت است و آنگاه که در میان مردم راه می روند راه رفتنشان بین مردم برکت است…»

در سخنی امیرمؤمنان علی(ع) اولیاءالله را چنین می ستاید: «إِنَّ تقْوَی اللَّهِ حَمَتْ أَوْلِیاءَ اللَّهِ مَحَارِمَهُ وَ أَلْزَمَتْ قُلُوبَهُمْ مَخَافَتَهُ…[19]: همانا تقوا، دوستان خدا را از حرام های او بازداشت و ترس از او را با دل هایشان پیوند داد.»

دروازه ورودی اولیای خداوند به بهشت، جهاد در راه خداست.«فإِنَّ الْجهَادَ بابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْجنَّةِ، فتَحَهُ اللهُ لِخَاصَّةِ أَوْلِیائِهِ…[20]: همانا جهاد دری از درهای بهشت است که خداوند آن را برای دوست خاص خود گشوده است…»

سخن از اولیای خدا مبسوط است و صاحب این قلم در پی تحریر آن نیست. فقط در پی آنم که بگویم علی ولی رب العالمین است. چون همه این ویژگی ها را یکجا در این بزرگ می توان دید. پس سلام و درود بیکران بر او.

امام علی(ع) رهبر

«مولائی و مولی المؤمنین: سلام بر تو که مولای من و مولای مؤمنان هستی.»این جمله کلیدواژه حدیث غدیر و به معنای «رهبر» است. همه شواهد عقلی و نقلی گویای این حقیقت اند، به گونه ای که برای انسان منصف تردیدی باقی نمی ماند.

1- مقدماتی و مؤخراتی که پیامبر(ص) برای ابلاغ این امر خطیر پی گرفت.

2- نزول آیه 3 سوره مائده: «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دِینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکمُ الإِسْلاَمَ دِینا…. : امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آئین جاویدان شما پذیرفتم.»

آیه قبل از نصب مولی علی(ع) این است که: «یا أَیهَا الرَّسولُ بلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک وَإِن لَم تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ یعْصِمُک مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا یهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِین[21]: ای پیامبر(ص)! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است کاملاً به مردم برسان و اگر نکنی رسالتت را انجام نداده ای! خداوند تو را از خطرات احتمالی مردم نگه می دارد و خداوند جمعیت کافران را هدایت نمی کند.» بی تردید شأن نزول این دو آیه عید غدیر خم و تثبیت ولایت مولا علی(ع) است.

3- محتوای خطبه غدیر سخن از ولایت و رهبری مولا علی(ع) دارد.

4- عمامه خود را که نامش «سحاب» بود همانند تاج بر سر ایشان گذاردند.

5- به همه دستور دادند که به ایشان به عنوان امیرالمؤمنین(ع) سلام کنند.

6- رهبری مولا علی(ع) را به او تبریک گفتند.

7- شعرا از رهبری مولا علی(ع) گفتند و شعرها سرودند که مهم ترین آن ها شعر حسان بن ثابت بود.

8- همگان اعتراف داشتند که لباس رهبری امت بر قامت مولا (ع) زیبنده است.

9- بعد از آن بارها مولا علی(ع) از آنها خواست که این صحنه را شهادت دهند و شهادت دادند. و شواهد دیگر که در شرحشان کتاب ارزشمند «الغدیر» کافی است.

در کتاب هایی که از مولی علی(ع) سخن گفته اند، فصلی به این موضوع تخصیص داده شده است. امیرمؤمنان(ع) بحق، مولای مؤمنان است پس سلام و درود خداوند همراه برکاتش بر او باد و رحمه الله برکاته.

امام علی(ع) امین خداوند

آنگاه بار دیگر از امیرمؤمنان(ع) به عنوان مولی یاد شده است.«السَّلامُ عَلَیک یا مولایَ یا اَمیرَالمؤمِنین(ع): سلام بر تو ای مولای من ای امیرمؤمنان(ع). آنگاه حضرت را با صفت «اَمینُ الله فی اَرضِه» می خواند. ما در فصل اول این زیارت که توصیف نبی اکرم(ص) بود، آنگاه که از حضرت(ع) به عنوان «اَمینَ الله عَلی وَحیه وَ عزائِم اَمره» یاد شد از این ویژگی گفتیم. مولا علی(ع) امین خداوند در خلق اوست.

«امین» در این توصیف تنها امانت ظاهری که در گویش های عمومی از آن یاد می کنیم نیست، بلکه فراتر از آن و همان است که در آیه 72 سوره احزاب آمده است: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَینَ أَنْ یحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولًا: ما آن امانت را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم. آنها از تحمل آن سرباز زدند و از آن ترسیدند پس انسان آن را بر دوش گرفت که او ظالم و جاهل است.»

این امانت چیست؟ مفسران در این عرصه داد سخن داده و احتمالات فراوانی را مطرح کرده اند.[22] هر احتمالی که باشد مصداق بارز « وَ حَمَلَهَا الْإِنسان» امیرالمؤمنین علی و اولاد معصوم او(ع) هستند. اینها به حق بار امانت را کشیدند، اما نوع انسان ها ناسپاسانه و نابه حق آن را به دوش نکشیدند و رفتاری نابخردانه داشتند. لذا می توان گفت که مقصود از امانت همان ولایت الهیه است که عبارت است از کمالی که از ناحیه اعتقاد حق و عمل صالح و سلوک صراط مستقیم به دست می آید. به این ترتیب «اَلسّلامُ عَلَیک یا اَمینَ الله فی اَرضِه» معنایی گسترده تر از آن معنای عامیانه می یابد.

امام علی (ع) سفیر خداوند

«و یا سَفیرة فی خَلقِه؛ سلام بر تو ای سفیر پروردگار در میان مردم.» «سفیر» به معنای فرستاده و پیام آور است. سفیر در عرف سیاسی هم برگرفته از همین معنای عام و به معنای عالی رتبه ترین نماینده یک کشور مقیم در کشور دیگر و نیز به معنای فرستاده رسمی دولت یک کشور به کشور دیگر برای انجام دادن مأموریتی ویژه است.[23]

امیرالمؤمنین (ع) سفیر و پیام آور خداوند است. ایشان نبی و رسول نیست، لکن ابلاغ کننده همان پیامی است که انبیا و به ویژه نبی اکرم (ص) از سوی خداوند آوردند. ویژگی های پیام آوران الهی عبارتند از: خشیت از خداوند و فقط برای او حریم قائل بودن و شجاعت (احزاب/39) صبوری و استقامت (احقاف /35 و… و… شوری 15 و…) دلسوزی (اعراف /68 و…) رفق و سازگاری با مردم (آل عمران/159) تواضع (شعرا/215) عشق به مردم (توبه /128) اخلاص، صداقت، ادب و… اینها بخشی از ویژگی های پیام آوران خداوند برای بشریت است که تمام و کمال در حضرت مولی علی(ع) وجود داشتند.

پی نوشت ها:

[1] کافی، ج 1، ص 412؛ حدیث 4 نیز ر. ک الفضائل ابن شاذان، ص 89، ینابیع الموده، ج 2، ص 379، ح 802،

[2] تاریخ بغداد، ج 13، ص 123؛ الاعتقادات، ص 86، حلیة الاولیاء، ج 1، ص 63؛ ارشاد، ص 46؛ تاریخ دمشق، ج 42، ص 303؛ امالی صدوق، ص 374 و… و…

[3] امالی شیخ طوسی، ص 295، ح 578.

[4] تفسیر عیاشی، ج 1، ص 276، ح 274؛ بحارالانوار، ج 37، ص 331، ح 70.

[5] تاریخ دمشق، ج 1، ص 352.

[6] من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 175.

[7] کافی، ج 8، ص 285.

[8] کافی، ج 8، ص 117.

[9] من لایحضره الفقیه، ج 4، ص 176.

[10] من لایحضره الفقیه، ج 3، ص 75، ح 3365.

[11] امالی شیخ طوسی، ص 275، ح 322.

[12] امالی شیخ طوسی، ص 176، ح 161.

[13] التوحید، ص 399.

[14] کافی، ج 1، ص 189.

[15] ینابیع المودة، ج 1، ص 213.

[16] خصائص الائمه، ص 75.

[17] سوره یونس، آیه 62-63.

[18] الکافی، ج 2، ص 238.

[19] نهج البلاغه، خطبه 114.

[20] نهج البلاغه، خطبه 27.

[21] سوره مائده، آیه 67.

[22] تفسیر المیزان، ج 16، ذیل آیه.

[23] فرهنگ سخن، ج 5، ص 4201